Atti, Vol. VIII No. 1, 1978.
Izvorni znanstveni članak
Branko Marušić
Sažetak
Predmet rada je grupa spomenika crkvene arhitekture koji imaju
jednu, dvije ili tri apside ucrtane u zatvoreni prizmaticki blok crkvenog
tijela. Na taj nacin ostaje apsidalni dio unutarnjeg crkvenog prostora
sakriven i neinterpretiran u vanjskom plastu. Ista krovna konstrukcija
koja pokriva ladu proteze se i nad apsidom, crkveno tijelo zadrtava
jedinstvenu, kompkaktnu, nerasélanjenu prizmaticku masu, a zacelni
zid proteze se kao ravno zatvoreno platno.
VisegodiSnja terenska istrazivanja na tlu Istre donijela su do sada u strucnu evidenciju 75 spomenika, razmjestenih nakon izvrsenih analiza
u 16 tipova koji sacinjavaju logican tipoloski sistem. Sto se kronologije
tice, izdvajaju se dvije podgrupe: mlada romanicko-goticka s 67 i starija
bizantsko-predromanicka s 8 spomenika.
Romanicko-goticka podgrupa sacinjava tipolosku raznoliku i zaokruzenu
cjelinu koja pruza cvrstu osnovu za retrogradni pristup proucavanju
citave grupe jer bas ovim svojim znacajkama ukazuje na predromanicko
ili cak starije porijeklo. Kao kriterij za podjelu u tipove
sluzio je broj apsida i nacin njihovog oblikovanja i izgled prostora za
vjernike.
Tip l predstavlja jednobrodna pacetvorinasta kapela s cetvrtastom
apsidom koja pomoéu ugaonih trompi prijelazi u polukrug skoljke
(sl. 1-4, 33-48). · ·
Tip 2 predstavlja jednobrodna pacetvorinasta kapela s polukruznom
upisanom apsidom (sl. 5, 49-65) .
Tip 3 predstavlja jednobrodna pacetvorinasta kapela s apsidom koja
je bacvasto nadsvodena (sl. 3, 66-78, 80-81).
Tip 4 predstavlja jednobrodna pacetvorinasta kapela s apsidom
koja je nadkrivena siljasto-bacvastim svodom (sl. 3, 79, 82-86).
Tipovi 5-8 razlikuju se od tipova 1-4 po tome da imaju umjesto
jedn~ dvije apside (sl. 7, 8, 87-98), dok se u tipovima 9-12 javljaju tri
apside (sl.' 9-11, 101-110).
U tipovima 13-16 imaju troapsidalne bazilike pacetvorinastog tlocrta
trobrodni prostor za vjernike, a apside su oblikovane na isti ilacin kao
u tipovima 9-12 (sl. 9, 12-15; 112-124). .
Kronoloski i statisticki prikaz (sl. 17, 18) zakljucuju razrhatranje
romanicko-goticke podgrupe.
U bizantsko-predromanickoj podgrupi (sl. 18) prikazani su i analizirani
slijedeéi spomenici: predromanicka krstionica u kompleksu Sv.
Sofije u Dvogràdu (tip 2; sl. 72, 125), dvoranska crkva sv. Stjepana u
Peroju iz VII-VIII st. (tip 9, sl. 126-137), predromanicka kapela sv. Marije
kod Vizinade (tip 9, sl. 138, 140), grobljanska kapela sv. Simuna u Gllranu
kod Vodnjana iz oko 700. godine (tip 10, sl. 19, 143-146), dvoranska
predromanicka crkva u kompleksu sv. Sofije u Dvogradu (tip 10, sl.
72, 147-149), predromanicka kapela sv. Andrije u kompleksu ~ufrazijeve
bazilike u Porecu (tip 10, sl. 139, 141), dvoranska kapela sv. Gérvazija
u okolini Bala iz XI stoljeéa (tip 10, sl. 150-153), bizantska trobrodna
bazilika u Guranu kod Vodnjana (tip 13, sl. 27-28, 165).
Rezultati, dobiveni u toku istrazivanja, obogatili su i upotpunili u
mnogocemu dosadasnja saznanja o likovnom zivotu ì stvaranju u Istri
u sirokom vremenskom razmaku od kasne antike do kasne gotike.
Kao prvo, donijelo je na vidjelo impozantan broj spomenika rasprostranjenih
sirom pokrajine sto dozvoljava bez obzira na ostale elemente
da dobije citava grupa naziv Istarska grupa. .
Kao drugo, analizirani spomenici su vise manje tocno datirani svaki
za sebe, a to znaci da je utvrdena i kronologija grupe i svakog pojedinog
tipa (sl. 29). Time je postignut osnovni . cilj istrazivanja, jer ono je
zapocelo bas Tadi kronoloske nedefiniranosti istarskih crkvenih spomenika
s upisanom apsidom. Kao osnovni tip grupe pokazao se tip 10. On
se javlja relativno rano (Sv. Si m un u Guranu), ·a zastupan je go tovo u
svakom stoljeéu sve do pocetka XIV stoljeéa (Do! pod grotom). No, tip
10 pokazuje jos jednu osebujnost. Svi ostali tipovi s polukruznom
apsidom, a to znaci tipovi 2,6 i 14 imaju rodake u grupi crkvenih spomenika s izboéenom apsidom, dok se tip 10 javlja iskljuCivo u Istarskoj
grupi. Tip 2 koji je najbrojniji (sl. 17) pripada romanici; iznimku predstavlja
predromanicka krstionica u kompleksu Sv. Sofìje u Dvogradu. u tom kompleksu koje je najvaznije nalaziste citave grupe, otkriven je
i prototip tipa 2 i tipa 10. To je starokr5éanska faza sa samostalno
stojeéom apsidom koja dodiruje svojom unutrasnjom krivinom istocni
perimetralni zid crkve. Ona se kasnije u tipu 2 suzuje, a njena se apsida
pretvara u upisanu apsidu cime su eliminirane boè':ne prostorij e, koje
se medutim u tipu 10 transformiraju u upisane apside. Razvoj u jednom
ili drugom pravcu zavisio je od liturgijskih funkcija samog objekta.
Kao treée, dobiven je odgovor na pitanje o geografskoj rasprostranjenosti
sakralnih objekata s upisanom apsidom i o njihovoj dataciji, a
koja su pitanja usko vezana s problematikom porijekla grupe.
Prikaz na slici 30 i kartiranje spomenika na prilogu l omoguéuje
da se izrece pretpostavka o postepenom sirjenju grupe crkvenih gradevina
s upisanom apsidom od zemalja Bliskog Istoka, prvenstveno juzne
Palestine i Sinaja, morskim putevima sve do sjeverojadranskog podrucja,
a odavde kopnenim putovima dalje prema Svicarskoj. Usprkos navedenim
è':injenicama, tesko je zamisliti da bi Istarska grupa dozivjela takav
procvat bez regionalnih preduslova zatecnih na licu mjesta u vremenu
javljanja novih impulsa. Ove preduvjete treba vidjeti u osnovnom tipu
akvilejske starokrséanske arhitekture, koga predstavlja cetverokutna
gradevina i polukruzna trodjelna klupa sveéenickih sjedala. Razvoj od
polukruzne klupe do samostalno stojeée apside i upisane apside tipova
2,10 i 14 (koji na istarskom tlu u prvoj podgrupi jos nije otkriven)
logican je u tolikoj mjeri da se moze pretpostaviti da bi do njega doslo
i samostalno bez ikakvih stranih utjecaja i preuzimanja veé oblikovanih
arhitektonskih rijesenja koja su odgovarala onodobnim liturgijskim potrebama.
Cinjenica je, da je do pojave Istarske grupe doslo relativno kasno,
jer je u VI stoljeéu u Istri izgraden niz suvremenih trobrodnih i troapsidalnih
gradevina longitudinalnog i specifìcno centralnog tipa koje
zavrsavaju izbocenim polukruznim odnosno poligonalnim apsidama (si.
31). Troapsidalno svetiSte javlja se u tipu 13, koji je najstariji tip Istarske
grupe, tek na kraju stoljeéa ili cak na pocetku VII stoljeéa, i to tako
snazno, da gotovo potpuno, iskljuéi na istarskom ladanju ravensku arhitekturu,
stvorivsi tako osnovu na kojoj se kasnije razvila iskljucivo
istarsko romanicko-goticka podgrupa. Zanimljivo je i to, da je pojava
troapsidalnog svetista u Istarskoj grupi na jednoj strani specifì.cno istarska,
jer su tipovi 9 i 13, a i njima srodni tipovi l i 5 u romanicko-gotickoj
podgrupi bez analogija, odnosno s veoma skromnim analogijama na
bliskom dalmatinskom arealu (Sv. Petar Stari u Zadru i mozda Crkvina
u Biskupiji kod Krina) , dok se na drugoj strani javljaju ociti utjecaji
iz Sinaja, sto dokazuje tip 10, koji je bez rodaka u grupi s izbocenim
apsidama (sl. 32).
Da je u genezi Istarske grupe domaéi faktor igrao presudnu ulogu,
ukazuje indirektno i Ravenna koja je bila u zadnjem stoljeéu kasne
antike i u prvim stoljeéima ranog srednjeg vijeka upravno srediSte Istre
(sve do 774 godine). Ravenskoj arhitekturi i njenom osnovnom tipu s
poligonalnom apsidom bila je naime, za razliku od osnovnog akvilejskog
tipa, tuda i neprihvatljiva grupa s upisanom apsidom, te se radi toga
ona nije, ako izuzmemo kapelu sv. Andrije u nadbiskupskom dvoru, uopée pojavila u Ravenni i njenom zapadnojadranskom ageru, dok je u
Istri (prije svega na ladanju) postala jedan od osnovnih vidova oblikovanja
crkvenog prostora kroz duga stoljeéa srednjeg vijeka.
Ključne riječi
Hrčak ID:
243280
URI
Datum izdavanja:
10.11.1978.
Posjeta: 504 *